Ik ben in m’n leven al een aantal keren verhuisd. Nu eens vol verwachting, dan weer noodgedwongen… In elk geval, telkens blijkt er na zo’n verhuis wel een en ander verdwenen. Te ijverig opgeruimd? Toch mee verhuisd maar geen idee welke nieuwe plek ervoor bedacht? Domweg niet aan gedacht mee te nemen? Soms duurt het best wel lang voor het je te binnen schiet, maar ergens zit het diep en veilig opgeborgen in een uithoek van je geheugen en dat heb je gelukkig niet achtergelaten.
Zo ook een dun boekje dat ik ooit bezat. Ik kocht het op een opruimverkoop van de bib, gewoon omwille van de veelbelovende titel (die ik uiteraard vergeten ben). De inhoud bestond uit een of meerdere toespraken van Václav Havel, die op dat moment niet langer dissident maar ook nog geen president was van het toenmalige Tsjechoslowakije. Ik was er danig van onder de indruk, dàt herinner ik me nog levendig. Enkele passages waren me bijgebleven, maar om de volledige toespraken terug te vinden moest ik op zoek naar het verloren kleinood.
In de bib vond ik een boek met 17 toespraken van Havel uit het jaar 1990. Daarin zou ik ze zeker vinden! Dolgelukkig als een kind dat net een langverwacht cadeautje kreeg, verliet ik de bib. Vluchtig bladeren leerde mij al dat ik enkele sleutelwoorden niet terugvond, maar daar kon ik het niet bij laten, toch? Ik begon er vol goeie moed aan, vond boeiende maar net niet de juiste alinea’s, worstelde me door technische passages over regeringsvormingen, las op de duur diagonaal en… bleef op mijn honger zitten. Ik had gedaan wat ik kon. Mijn verloren boekje moet geschreven zijn in 1989. Het warme gevoel dat het me ooit bezorgde zal van mij alleen blijven. En met het weinige dat ik me nog herinner zal ik mijn punt moeten proberen te maken.
Profetisch
Ik herinner me dat de toespraak eindigde met een waarschuwing die op het moment dat ik ze las een profetisch gehalte bleek te hebben. Toen al. Havel benadrukte dat in de plaats van de omvergeworpen dictatuur niet noodzakelijk een democratie zou volgen. Het mocht dan wel het streefdoel zijn van zij die deelgenomen hadden aan de Fluwelen Revolutie, maar automatisch zou ze er zeker niet op volgen. De kans was veel groter dat het het nationalisme zou worden, een strijd om de macht tussen bevolkingsgroepen met een verschillende etnische achtergrond. En wel om de volgende reden: democratie is oneindig veel meer dan een politiek systeem. Veel ruimer dan de definitie van Thomas Jefferson waar Havel zich naar eigen zeggen liet door inspireren: “De regeringen van staten ontlenen hun rechtvaardige macht aan de toestemming van hun burgers”.
Democratie moet ingebakken zitten in de manier van denken, de besluitvorming van alle mogelijke organisaties, kortom het leven van alledag en alleman. Het moet van kleins af in de opvoeding verweven zitten en als natuurlijk aanvoelen. Mogen uitkomen voor je mening, je beluisterd weten, recht hebben op discussie, respect hebben voor een andere mening, je eigenbelang kunnen zien in perspectief tot het algemeen belang, … Dat moeten waarden zijn die deel uitmaken van een democratische cultuur. En die ‘installeer’ je niet, die worden generatie na generatie met de paplepel ingegeven. Tientallen jaren gebukt gaan onder een dictatoriaal regime maakt dat proces ontzettend moeilijk tot onmogelijk. Een nieuwverworven vrijheid zal minstens een aantal generaties nodig hebben om democratische reflexen teweeg te brengen. En intussen ontstaan er nieuwe machtsgroepen die regeren vanuit andere motieven, volgens de aloude recepten.
Bedreiging
Ook Havel moest dat vaststellen amper anderhalf jaar na de totale ommekeer in zijn land. “Ditmaal wordt onze staat niet van buitenaf bedreigd, als zo vaak in het verleden, maar van binnenuit: wij bedreigen hem zelf met onze geringe politieke cultuur, met ons gebrek aan democratisch bewustzijn en wederzijds begrip.” En ook: “We moeten een politieke cultuur leren, zelfstandig leren denken en waardig handelen als burger.” Over de opkomst van het nationalisme zei hij: “Etnische eenheden die zich eigenlijk nooit in vrede en vrijheid politiek hebben kunnen ontwikkelen, vechten hier voortdurend voor hun eigen identiteit, onder andere door voortdurend hun eigen anders-zijn te reflecteren en overgevoelig te reageren op de bedreiging die het anders-zijn van anderen voor hen vormt.” Zijn woorden waren nog niet helemaal koud of de dramatische gevolgen van deze ontwikkeling werden zichtbaar in het huidige ex-Joegoslavië…
Heel opmerkelijk doorheen het boek dat ik nu las, vond ik toch wel zijn toenmalige kijk op Europa en de centrale rol die deze gemeenschap speelde en zou gaan spelen in de ganse wereld. De hereniging tussen Oost- en West-Duitsland zou zich als een olievlek uitbreiden naar de aloude Oost-West tegenstelling op militair en politiek vlak, en zo mogelijk nog verder naar de rest van de wereld. In zijn eigen woorden: “Als er een tijd van vriendelijke en vreedzame samenwerking op het hele noordelijke halfrond zou aanbreken, dan worden daarmee de best mogelijke voorwaarden voor vriendschappelijke en vreedzame samenwerking in de hele wereld geschapen.” Een heel mooie droom, maar is die even anders uitgedraaid… Dat Havel wel eens een profetische uitspraak kon doen op basis van observaties en ervaringen maar dat je hem daarom nog geen waarzegger moest noemen, was daarmee wel bewezen.
Verhalen
Waar ik echter mee wil eindigen, is een boodschap die me pas echt een warm gevoel bezorgde. Het was het antwoord op de vraag die Václav Havel vaak kreeg, kort na de revolutie. Die werd de Fluwelen Revolutie genoemd omdat die zo volstrekt geweldloos was verlopen. Hoe was dat mogelijk? Wat had ervoor gezorgd dat deze opstand zo opvallend vredelievend was geweest? Zijn verklaring lag hierin: tijdens het dictatoriaal regime bleven mensen – al dan niet ondergronds – samenkomen en vertelden ze elkaar verhalen. Verhalen over hoe het was om in vrijheid te leven. Hoe het was om je gedachten en meningen te mogen uiten. Om niet constant bevreesd te zijn voor verklikkers maar vrijuit te mogen spreken. Warme verhalen waarvan het vuur generatie na generatie harten van mensen aanstak. Geen grote woorden of moeilijke analyses, maar simpelweg verhalen. Ze werden verteld, beluisterd, doorgegeven en lieten mensen dromen. Toen het moment daar was waarop die vrijheden binnen handbereik leken te komen, stonden mensen op en gingen de gebeurtenis vieren. Vreugde en opluchting waren de overheersende emoties, niet boosheid en geweld.
Het belang van – al dan niet ondergronds – verhalen te (blijven) vertellen, dat doet me aan de Unie denken. Verbreek, verzamel, vertel. Mochten er barre tijden aanbreken, dan zal dat onze harten warm houden. En ondertussen worden de deuren wagenwijd opengezet om onze ervaringen die we samen meemaken te kneden tot boeiende verhalen.
Verbreek, verzamel, vertel zeg ik u!
Linda Dedeurwaerder
PS: Wie weet waar mijn boekje te vinden is, mag het mij gerust laten weten!