Huizen on Tour, een leefbare quarantaine

Hans Claus en Manu Pintelon breken in quarantainetijd een lans voor kleinschalige detentiehuizen als alternatief voor onze gevangenissen.

In het najaar hadden we Huizen on Tour van vzw De Huizen te gast bij de Unie. Dit avondvullend programma doet ons nadenken over kleinschalige ‘detentiehuizen’ als alternatief voor onze gevangenissen. Zeker in tijden waarin iedereen een zekere mate van vrijheidsberoving aan den lijve ondervindt, raakt dat een gevoelige snaar.

We praten erover met Hans Claus en Manu Pintelon. Hans is al 35 jaar gevangenisdirecteur, bezieler van het project en medestichter van De Huizen. Manu is criminoloog en Belgisch coördinator van De Huizen binnen het Europees verhaal RESCALED.

Om een open deur in te trappen: wat is het probleem met de gevangenis?

Hans: “De gevangenis is een concept van de Verlichting, uit de 18de eeuw. Het idee was toen dat de mens zich zou verbeteren door hem eenzaam op te sluiten. Dat sloot aan bij het mensen maatschappijbeeld van toen, waarin individuele vrijheid en verantwoordelijkheid voorop stonden. Wie die verantwoordelijkheid niet nam werd op zichzelf teruggesmeten. Intussen hebben ervaring en wetenschap dat denken over gevangenis en straf weerlegd. We weten nu dat een mens maar mens wordt in relatie tot andere mensen. Met die wetenschap zijn we nieuwe dingen gaan uitproberen in dat oude instituut. We organiseren nu bezoek of collectieve les- en ontspanningsmomenten, proberen het leven in de gevangenis zoveel mogelijk te doen gelijken op het leven erbuiten. Maar dat is een tang op een zwijn, zoals we zeggen. De gevangenis, waar iedereen in een individuele cel zit en die cellen aan mekaar zijn geregen met centraal een controlepost om te zien of iedereen binnen blijft, is daar niet voor gemaakt. Daarvoor heb je een heel andere omgeving nodig, veel kleinschaliger. Een die het gemeenschapsleven mogelijk maakt, waar je kookt, wast, plast, de tuin onderhoudt, terwijl je intussen samen een bepaald programma doorloopt. Dat is het idee van de detentiehuizen. Maar daar is dus een paradigmashift voor nodig: een fundamenteel andere manier van denken over gevangenis en straf.”

Wanneer is het idee ontstaan?

Hans: “Rond 2010 heeft men beslist om de onoplosbare overbevolking in de gevangenissen op te lossen door gevangenissen bij te bouwen. De maquettes die we zagen van die nieuwe gevangenissen waren bijna kopieën van die waarvan iedereen zegt dat ze niet werken. Op dat moment zijn we toch serieus beginnen nadenken. En aangezien ik ook artiest ben, ben ik beginnen dromen. Als je wil dat het leven in een gevangenis lijkt op dat daarbuiten, hoe zou een gevangenis er dan uitzien? Ah ja, als een huis natuurlijk. Mensen leven normaal in een huis. Een huis in een straat in een stad. Als je een gevangenis normaliseert heb je een huis. Logisch toch.”

Waarom bouwt men nieuwe gevangenissen als men weet dat ze niet deugen?

Manu: “Het stereotype van een gevangenis, waar mensen in cellen zitten, achter tralies en dikke hoge muren is erfgoed. Het duikt op in films, in gezelschapsspellen, in strips, het maakt deel uit van ons denken, van onze cultuur en wordt eigenlijk niet in vraag gesteld. Dat denken kan je dus alleen maar in kleine stapjes en al doende veranderen.”

Hans: “Dus zijn we onze droom gaan uitwerken. We organiseerden werkgroepen met architecten, ingenieurs, rechters en advocaten, economisten, gedetineerden en ex-gedetineerden, cipiers, allez, iedereen feitelijk. En iedere keer als er nieuwe vragen waren, kwam er een nieuwe werkgroep om er antwoorden op te zoeken. Twee jaar lang, twee of drie keer per week. Zo begon die droom alvast bij de mensen rond de tafel in te sijpelen en werd het concept van het detentiehuis concreet. Vzw De Huizen hebben we opgericht om het ook in de praktijk te proberen brengen.”

Zien jullie dit als een aanvulling op, of een alternatief voor de gevangenis?

Hans: “Heel duidelijk als een alternatief. Wij zien geen heil in de gevangenis.”

Begrijp je mensen die dit geen straf meer vinden?

Manu: “Ja, maar iemand opsluiten in een detentiehuis is toch nog altijd een vrijheidsstraf. Die persoon wordt uit zijn omgeving weggetrokken en geplaatst in een groep waar hij absoluut niet wil zijn, waar hij niet zelf mag beslissen op welke moment hij wat doet. In de wet staat trouwens dat een gevangenisstraf zich moet beperken tot een vrijheidsstraf, en dat al wat daar mogelijks mee samenhangt en de re-integratie bemoeilijkt moet vermeden worden. Ons detentiehuis maakt dit heel concreet.”

Hans: “Voor elke gedetineerde is er een huis op maat. Een ‘transitiehuis’ is voor mensen op het einde van hun straf, om de overgang te maken naar de vrijheid. Er is er al een in Mechelen en in Edingen. Daarnaast heb je ook detentiehuizen voor moeder en kind, en ‘loopplankhuizen’ voor min 25-jarigen in het begin van hun straf. In zijn beleidsplan engageert minister van justitie Van Quickenborne zich om de komende jaren de eerste daarvan te realiseren. Die detentiehuizen zijn ook niet allemaal open huizen in de straat hé. Er zijn er van soorten, van gesloten over half open tot open. Soms komen mensen binnen in de gevangenis waarvan je weet, die kan je het trottoir laten kuisen, die zal niet weglopen. Dat is de penitentiaire deskundigheid die je ontwikkelt. Of waarom zou je rond iemand die al maanden in een drughulphuis heeft gezeten en die daar ook niet is weggelopen zes meter hoge muren optrekken? Voor anderen is dat dan wel weer nodig.”

Hoe groot zijn die huizen?

Hans: “Ook hier werken we op maat. Mensen die al uit werken gaan en die je gewoon elke avond nog efkes wil zien, kunnen met zijn vijven in een gewoon huis wonen. Bij mensen die tien jaar moeten zitten kan dat niet, die gaan mekaar de kop inslaan, dus dat kan je oprekken tot dertig. Maar niet meer. Want dan eist het instituut weer meer aandacht dan nodig. Hier in Oudenaarde gaat 85 procent van de energie naar de organisatie van de gevangenis en 15 procent naar de gedetineerden. Dat moet omgekeerd zijn. Heel belangrijk is ook dat een detentiehuis een relatie aangaat met de omgeving. Dat kan verschillende vormen aannemen. Er kan een bakkerij in het detentiehuis zijn, waar buurtbewoners hun brood kunnen kopen. Of in het transitiehuis in Mechelen zijn de gedetineerden tijdens de lockdown de tuin van woonzorgcentra gaan onderhouden.”

Staat iedereen te springen voor zo een detentiehuis in zijn straat?

Manu: “In mijn masterproef heb ik daar onderzoek naar gedaan. 42 procent van de mensen die ik ondervraagde ging akkoord met het idee van detentiehuizen, wat toch niet weinig is, hé? Van huizen specifiek voor jongvolwassenen was meer dan 70 procent voorstander. En in een recent onderzoek gemaakt door enkele studenten, gaf meer dan 80 procent aan voorstander te zijn van detentiehuizen voor moeder en kind. Hoewel dit kleinschalige onderzoeken zijn, tonen ze toch aan dat we mogen afstappen van het idee dat niemand zo’n detentiehuizen wil. Er is veel meer draagvlak dan we denken, ook bij beleidsmakers. Nu, als het gaat over een detentiehuis dat naast je deur zou komen, zal dat percentage lager zijn – het fameuze Not In My Backyard syndroom. Daarom is het zo belangrijk om de buurt erbij te betrekken, zoals Hans zei.”

Wat zijn de ervaringen in Mechelen en Edingen?

Hans: “Zowel in Mechelen als Edingen zijn de transitiehuizen er gekomen via een oproep tot kandidaatstelling waar iedereen kon op intekenen. Uiteindelijk heeft de groep G4S beide projecten binnengehaald.”

Manu: “In Mechelen is het goed gegaan. Ze konden daar terugvallen op een stadsbestuur dat al inzette op integratieen veiligheidsprojecten. De stad leek precies klaar voor zo een project, misschien ook omdat daar al een gevangenis is. Er is transparant gewerkt, de straten rond de site werden betrokken, er waren opendeurdagen, een nieuwjaarsreceptie, gespreksavonden. Er was weinig weerstand. Edingen was een heel ander verhaal. Daar is het transitiehuis echt als een Ufo geland, zonder een voorafgaandelijk proces met het lokale bestuur en de lokale bevolking, wat tot fricties heeft geleid.”

Hans: “Het probleem is dat er wel minimumstandaarden zijn wat betreft de activiteiten die in zo een transitiehuis moeten plaatsvinden, maar dat niet wordt beschreven welk proces met de omgeving moet worden doorlopen om na te gaan of een transitiehuis op die plek wel een goede zaak zou zijn. En we kunnen ons ook morele vragen stellen. G4S heeft gigantisch veel kapitaal waarmee ze inbreken in justitie zoals ze dat ook in andere domeinen van de overheid trachten te doen. Is dat wat we willen? We hebben onze conclusies getrokken en zijn in verschillende steden zelf gesprekken opgestart met lokale besturen, verenigingen, de politie, om de grond te effenen in de hoop dat de minister in die mand zijn eiers gaat leggen. Daarbij is het niet onze bedoeling om zelf een huis uit te baten. Met vzw De Huizen willen we wel de volledige omslag van gevangenissen naar detentiehuizen begeleiden, katalysator spelen, sensibiliseren, acties als Huizen on Tour op poten zetten, het woord verkondigen.”

Kosten detentiehuizen ons meer of minder geld dan gevangenissen?

Manu: “Uiteraard zijn detentiehuizen een investering. Maar misschien is het financiële aspect niet het belangrijkste? De lijfstraffen waren ook goedkoper dan de gevangenissen die erna kwamen. In elk geval maken we ons sterk dat ons systeem van detentiehuizen betaalbaar is. Vooreerst komen veel reeds bestaande gebouwen ervoor in aanmerking. Met het sluiten van de gevangenissen vallen ook heel wat kosten weg, denk aan personeel en beveiliging. En we kunnen uiteraard aannemen dat ons model zal zorgen voor minder herval, wat een andere enorme kost zal doen verdwijnen.”

In welke fase zit het beleid?

Hans: “Er is consensus dat detentiehuizen als concept een verrijking zijn voor ons ‘penitentiair park’. De minister zegt nu al zelf dat hij detentiehuizen als het ultieme einddoel beschouwt. Als we polsen naar argumenten pro gevangenis dan horen we eigenlijk allen nog dat zolang dat niet alle detentiehuizen er staan, we gevangenissen nodig hebben om iedereen in onder te brengen.”

De paradigmashift is zich dus helemaal aan het voltrekken?

Hans: “Dat is inderdaad ook onze conclusie.”

De tournee van Huizen on Tour ligt momenteel stil maar van de avond bij de Unie maakte vzw De Huizen een opname die je alvast hier kan vinden. Meer info over vzw De Huizen vind je op hun website: www.dehuizen.be

interview Joon Bilcke